WYROK TRYBUNAŁU z dnia 14 maja 2019 r. w sprawie C‑55/18 | CCOO przeciwko Deutsche Bank SAE

Adwokat Niemcy Zakres usług prawo rodzinne Andreas Martin Kontakt

WYROK TRYBUNAŁU z dnia 14 maja 2019 r. w sprawie C‑55/18

w sprawie C‑55/18 |

CCOO przeciwko Deutsche Bank SAE

tagi

Odesłanie prejudycjalne – Polityka społeczna – Ochrona bezpieczeństwa i zdrowia pracowników – Organizacja czasu pracy – Artykuł 31 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej – Dyrektywa 2003/88/WE – Artykuły 3 i 5 – Odpoczynek dobowy i tygodniowy – Artykuł 6 – Maksymalny tygodniowy czas pracy – Dyrektywa 89/391/EWG – Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia pracowników w miejscu pracy – Obowiązek ustanowienia systemu umożliwiającego pomiar dobowego czasu pracy świadczonej przez każdego pracownika

W przedmiocie pytania prejudycjalnego

Czy należy rozumieć, że Królestwo Hiszpanii podjęło na podstawie art. 34 i 35 [kodeksu pracy], zgodnie z wykładnią przyjętą przez orzecznictwo [hiszpańskie], środki niezbędne do zapewnienia skuteczności ograniczeń wymiaru czasu pracy oraz dobowego i tygodniowego odpoczynku przewidzianych w art. 3, 5 i 6 dyrektywy [2003/88] tym pracownikom zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy, którzy nie zobowiązali się wprost, indywidualnie lub zbiorowo, do pracy w godzinach nadliczbowych i nie mają statusu pracowników wykonujących pracę w trasie, pracowników żeglugi handlowej lub pracowników wykonujących pracę w transporcie kolejowym?

Czy art. 31 ust. 2 [karty] oraz art. 3, 5, 6, 16 i 22 dyrektywy [2003/88] w związku z art. 4 ust. 1, art. 11 ust. 3 i art. 16 ust. 3 dyrektywy [89/391] należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwiają się one przepisom krajowym takim jak art. 34 i 35 kodeksu pracy, z których, zgodnie z ugruntowaną linią orzecznictwa [hiszpańskiego], nie można wywieść obowiązku wprowadzenia przez przedsiębiorstwo systemu ewidencji dobowego rzeczywistego czasu pracy świadczonej przez pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy, którzy nie zobowiązali się wprost, indywidualnie lub zbiorowo, do pracy w godzinach nadliczbowych i nie mają statusu pracowników wykonujących pracę w trasie, pracowników żeglugi handlowej lub pracowników wykonujących pracę w transporcie kolejowym?

Czy należy rozumieć, że wypełnienie przez państwa członkowskie nałożonego na nie w art. 31 ust. 2 [karty] i w art. 3, 5, 6, 16 i 22 dyrektywy [2003/88] w związku z art. 4 ust. 1, art. 11 ust. 3 i art. 16 ust. 3 dyrektywy [89/391] zobowiązania do ograniczenia wymiaru czasu pracy wszystkich pracowników w ogólności jest zagwarantowane wobec zwykłych pracowników na podstawie przepisów krajowych zawartych w art. 34 i 35 kodeksu pracy, z których, jak wynika z ugruntowanej linii orzecznictwa [hiszpańskiego], nie można wywieść obowiązku wprowadzenia przez przedsiębiorstwo systemu ewidencji dobowego rzeczywistego czasu pracy pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy, którzy nie zobowiązali się wprost, indywidualnie lub zbiorowo, do pracy w godzinach nadliczbowych i nie mają statusu pracowników wykonujących pracę w trasie, pracowników żeglugi handlowej lub pracowników wykonujących pracę w transporcie kolejowym?”.

W przedmiocie pytań prejudycjalnych

56 Natomiast system umożliwiający pomiar dobowego czasu pracy świadczonej przez pracowników zapewnia im szczególnie skuteczny sposób łatwego dostępu do obiektywnych i wiarygodnych danych dotyczących rzeczywistego czasu świadczonej przez nich pracy i może tym samym ułatwić zarówno przedstawienie przez wspomnianych pracowników dowodu naruszenia praw, jakie zostały im przyznane na mocy art. 3 i 5 oraz art. 6 lit. b) dyrektywy 2003/88, które uszczegóławiają prawo podstawowe zapisane w art. 31 ust. 2 karty, jak i dokonanie przez właściwe organy i sądy krajowe kontroli rzeczywistego poszanowania tych praw.

57 Nie można również uznać, że trudności wynikające z braku systemu umożliwiającego pomiar dobowego czasu pracy świadczonej przez każdego pracownika można przezwyciężyć poprzez uprawnienia w zakresie ścigania wykroczeń i nakładania kar przyznane w ustawodawstwie krajowym organom kontrolnym, takim jak inspekcja pracy. W braku takiego systemu organy te same są bowiem pozbawione skutecznego środka dostępu do obiektywnych i wiarygodnych danych dotyczących czasu pracy świadczonej przez pracowników w każdym przedsiębiorstwie, który to środek okazuje się być konieczny do wykonywania przez te organy zadań kontrolnych i, w stosownych przypadkach, do nałożenia kary (zob. podobnie wyrok z dnia 30 maja 2013 r., Worten, C‑342/12, EU:C:2013:355, pkt 37 i przytoczone tam orzecznictwo).

58 Z powyższego wynika, że w braku systemu umożliwiającego pomiar dobowego czasu pracy świadczonej przez każdego pracownika nic nie gwarantuje – jak wynika to zresztą z wspomnianych w pkt 26 niniejszego wyroku informacji przedstawionych przez sąd odsyłający –zapewnienia pracownikom w pełni skutecznego przestrzegania przyznanego przez dyrektywę 2003/88 prawa do ograniczenia maksymalnego wymiaru czasu pracy oraz minimalnych okresów odpoczynku, ponieważ przestrzeganie tych zasad pozostaje w gestii pracodawcy.

59 O ile prawdą jest, że odpowiedzialność pracodawcy w zakresie przestrzegania praw przyznanych przez dyrektywę 2003/88 nie może być nieograniczona, o tyle jednak przepisy państwa członkowskiego, które zgodnie z wykładnią przyjętą w orzecznictwie krajowym nie nakładają na pracodawcę obowiązku pomiaru czasu świadczonej pracy, mogą pozbawiać znaczenia prawa ustanowione w art. 3 i 5 oraz art. 6 lit. b) tej dyrektywy, nie zapewniając pracownikom skutecznego przestrzegania prawa do ograniczenia maksymalnego wymiaru czasu pracy i minimalnych okresów odpoczynku, a zatem nie są zgodne z celem realizowanym przez wspomnianą dyrektywę, która uznaje te minimalne wymogi za nieodzowne w ochronie bezpieczeństwa i zdrowia pracowników (zob. analogicznie wyrok z dnia 7 września 2006 r., Komisja/Zjednoczone Królestwo, C‑484/04, EU:C:2006:526, pkt 43, 44).

60 W konsekwencji w celu zapewnienia skuteczności (effet utile) praw przewidzianych w dyrektywie 2003/88 i prawa podstawowego zapisanego w art. 31 ust. 2 karty państwa członkowskie zobowiązane są do nałożenia na pracodawców obowiązku wdrożenia obiektywnego, niezawodnego i dostępnego systemu umożliwiającego pomiar dobowego czasu pracy świadczonej przez każdego pracownika.

61 Wniosek ten znajduje oparcie w przepisach dyrektywy 89/391. Jak wynika z art. 1 ust. 2 i 4 dyrektywy 2003/88 i jej motywu 3, a także z art. 16 ust. 3 dyrektywy 89/391, dyrektywa ta znajduje pełne zastosowanie w odniesieniu do minimalnych okresów odpoczynku dobowego, odpoczynku tygodniowego oraz maksymalnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, bez uszczerbku dla bardziej restrykcyjnych lub szczególnych przepisów zawartych w dyrektywie 2003/88.

62 W tym względzie wprowadzenie obiektywnego, niezawodnego i dostępnego systemu umożliwiającego pomiar dobowego czasu pracy świadczonej przez każdego pracownika wchodzi w zakres przewidzianego w art. 4 ust. 1 i art. 6 ust. 1 dyrektywy 89/391 spoczywającego na państwach członkowskich i pracodawcach ogólnego obowiązku wprowadzenia organizacji i środków koniecznych do zapewnienia ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników. Ponadto taki system jest niezbędny do umożliwienia przedstawicielom pracowników, pełniącym szczególną funkcję w zakresie ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, skorzystania z przewidzianego w art. 11 ust. 3 tej dyrektywy prawa, aby domagać się od pracodawcy podjęcia odpowiednich działań i przedstawiać mu wnioski.

63 W tym stanie rzeczy, zgodnie z orzecznictwem przypomnianym w pkt 41 niniejszego wyroku, do państw członkowskich należy, w ramach przysługującego im w tej kwestii zakresu uznania, określenie – jak wskazał rzecznik generalny w pkt 85–88 opinii – konkretnych zasad wdrożenia takiego systemu, a w szczególności formy, jaką powinien on przybrać, z uwzględnieniem w razie potrzeby szczególnych cech danego sektora działalności, a nawet specyfiki niektórych przedsiębiorstw, w szczególności ich rozmiaru, bez uszczerbku dla przepisów art. 17 ust. 1 dyrektywy 2003/88, który umożliwia państwom członkowskim, z poszanowaniem zasad ogólnych ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, na odstępstwo w szczególności od art. 3–6 tej dyrektywy, jeżeli ze względu na szczególne cechy charakterystyczne wykonywanej działalności czas pracy nie jest mierzony lub wcześniej określony lub też może być określony przez samych pracowników.

64 Powyższych rozważań nie podważa fakt, iż niektóre szczególne przepisy prawa Unii dotyczące sektora transportu, takie jak między innymi art. 9 lit. b) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/15/WE z dnia 11 marca 2002 r. w sprawie organizacji czasu pracy osób wykonujących czynności w trasie w zakresie transportu drogowego (Dz.U. 2002, L 80, s. 35) oraz klauzula 12 załącznika do dyrektywy Rady 2014/112/UE z dnia 19 grudnia 2014 r. wykonującej Umowę europejską dotyczącą niektórych aspektów organizacji czasu pracy w transporcie śródlądowym, zawartą przez Europejskie Stowarzyszenie Żeglugi Śródlądowej (EBU), Europejską Organizację Kapitanów (ESO) i Europejską Federację Pracowników Transportu (ETF) (Dz.U. 2014, L 367, s. 86), wyraźnie przewidują obowiązek ewidencji czasu pracy pracowników objętych tymi przepisami.

65 O ile bowiem istnienie potrzeby szczególnej ochrony mogło skłonić prawodawcę Unii do wprowadzenia w sposób wyraźny takiego obowiązku w odniesieniu do określonych kategorii pracowników, o tyle podobny obowiązek, polegający na stworzeniu obiektywnego, niezawodnego i dostępnego systemu umożliwiającego pomiar dobowego czasu pracy, dotyczy w sposób bardziej ogólny, w celu zapewnienia skuteczności dyrektywy 2003/88 i uwzględnienia wskazanego w pkt 30 niniejszego wyroku znaczenia prawa podstawowego zapisanego w art. 31 ust. 2 karty, wszystkich pracowników.

66 Ponadto jeśli chodzi o koszty, na co zwracają uwagę rząd hiszpański i rząd Zjednoczonego Królestwa, jakie mogłoby pociągać za sobą wprowadzenie takiego systemu dla pracodawców, należy przypomnieć, że – jak wynika z motywu 4 dyrektywy 2003/88 – skuteczna ochrona bezpieczeństwa i zdrowia pracowników nie powinna podlegać względom czysto ekonomicznym (zob. podobnie wyroki: z dnia 26 czerwca 2001 r., BECTU, C‑173/99, EU:C:2001:356, pkt 59; a także z dnia 9 września 2003 r., Jaeger, C‑151/02, EU:C:2003:437, pkt 66, 67).

67 Ponadto, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 84 opinii, ani Deutsche Bank, ani rząd hiszpański nie wskazały w niniejszym przypadku w sposób dokładny i konkretny praktycznych przeszkód, które mogłyby uniemożliwić pracodawcy wprowadzenie, w racjonalnych granicach finansowych, systemu umożliwiającego pomiar dobowego czasu pracy każdego pracownika.

68 Wreszcie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem wynikające z dyrektywy zobowiązanie państw członkowskich do osiągnięcia wskazanego w niej rezultatu, jak również wynikająca z art. 4 ust. 3 TUE powinność podjęcia wszelkich właściwych środków ogólnych lub szczególnych w celu zapewnienia wykonania tego zobowiązania, ciążą na wszystkich organach tych państw, w tym, w granicach ich kompetencji, na organach sądowych (zob. w szczególności wyroki: z dnia 19 kwietnia 2016 r., DI, C‑441/14, EU:C:2016:278, pkt 30; z dnia 13 grudnia 2018 r., Hein, C‑385/17, EU:C:2018:1018, pkt 49).

69 Z powyższego wynika, że stosując prawo krajowe, sądy krajowe muszą przy dokonywaniu jego wykładni uwzględnić całość norm tego prawa i w oparciu o uznane w porządku krajowym metody wykładni uczynić wszystko, by możliwie w jak najszerszym zakresie interpretować je w świetle treści i celów danej dyrektywy, tak by doprowadzić do osiągnięcia zamierzonego przez nią skutku, realizując tym samym normę ustanowioną w art. 288 akapit trzeci TFUE (wyrok z dnia 19 kwietnia 2016 r., DI, C‑441/14, EU:C:2016:278, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo).

70 Wymóg dokonywania takiej wykładni zgodnej może w danym wypadku obejmować konieczność zmiany utrwalonego orzecznictwa przez sądy krajowe, jeżeli opiera się ono na wykładni prawa krajowego, której nie da się pogodzić z celami dyrektywy (wyroki: z dnia 19 kwietnia 2016 r., DI, C‑441/14, EU:C:2016:278, pkt 33; z dnia 17 kwietnia 2018 r., Egenberger, C‑414/16, EU:C:2018:257, pkt 72; z dnia 11 września 2018 r., IR, C‑68/17, EU:C:2018:696, pkt 64).

71 W świetle powyższego na przedstawione pytania należy odpowiedzieć tak, że art. 3, 5 i 6 dyrektywy 2003/88 w związku z art. 31 ust. 2 karty, a także art. 4 ust. 1, art. 11 ust. 3 i art. 16 ust. 3 dyrektywy 89/391 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, które według wykładni dokonanej przez sąd krajowy nie zobowiązuje pracodawców do ustanowienia systemu umożliwiającego pomiar dobowego czasu pracy świadczonej przez każdego pracownika.

prawnik niemiecki w Berlinie – Rechtsanwalt Andreas Martin